Празникот Богојавление во православната традиција

М-р Владо Недески

 

Општо за поимот и празникот Богојавление

 

Во Црковната пракса и традиција среќаваме неколку термини кои се однесуваат на празникот Богојавление. Теофанија (грч. Θεοφάνεια), Епифанија (грч. ἐπιφάνεια), Ден на Просвештение (грч. Φώτως). Терминот Богојавление (мак. Богојавување), значи манифестација, откровение или објава, јавување на Бог, и се однесува на манифестацијата или пројавата на Бог Света Троица за време на Христовото крштевање во реката Јордан. Црквата на овај празник си спомнува за крштевањето на нашиот Господ Исус Христос од светиот пророк и претеча Јован Крстител во Реката Јордан и неговата објава на светот како воплотеното Слово Божјо(едното лице од света Троица). Овој празник кој е дел од Големите и дел од Христовите празници во православното предание се смета за еден од најзначајните празници а некои по своето место и значење во Црквата Христова го сместуваат веднаш после Пасха- Велигден и Педесетница или кај нас попознат како Духовден.

Празникот Богојавление како што погоре напоменавме, се нарекувауште и Епифанија, што терминолошки повторно означува манифестација, а можеме да го сретнеме и под називот – Ден на просвештение (просветление) и празник на светлината затоа што Христос Сонцето на правдата дојде во светот за ги просветли оние кои беа во темнина.

 

Востановување и развој на празнувањето на Богојавление

 

Овој празник првобитно претставувал колективен или корпоративен празник и затоа терминолошки се нарекувал Богојавленија (во множина) наместо Богојавувања. Раната Црква на овој празник си спомнувала за повеќе спомени кои биле поврзани со јавувањето на Бог на земјата општо, како и јавувањето на Христовата Божествена моќ преку правење чуда. Во овој контекст празникот Богојавленија ги вклучувал следниве спомени од Христовиот живот односно Спасителниот домострој:

Раѓањето Христово во тело (Божик), Поклонувањето на мудреците од Исток, Крштевањето во реката Јордан со Богојавлението, Чудото во Кана Галилејска како и останатите поголеми чуда во кои Христос нарочито ја покажал својата Божествена моќ (пр. нахранувањето на пет илјади луѓе со пет лебови). Како што може да се види празникот Богојавленија како корпоративен празник првобитно во себе го вклучувал и празникот Божик, со што може да се констатира дека по происход овој празник е еден од најстарите празници востановени во Црквата после празниците на Пасха и Педесетница. Несомнен е фактот дека празникот почнал да се слави некаде околу 3-ти век а се претпоставува дека славењето на овој празник најпрво се востановило во Египет. Сведоштво за постоењето и славењето на овој празник наоѓаме кај Климент Александриски († околу 215), во неговиот спис Стромата. Токму во овој негов спис наоѓаме сведошто дека гностиците (еретиците) наречени Василиди во Алксандрија биле први и уште пред православните го славеле споменот на крштеваењето Христово. Но заради нивното погрешно-еретичко учење, василидите овој празникот го славеле во погрешен контекст. Правоверните христијани борејќи се против еретичките учења многу веројатно е дека го презеле празнувањето на овој празник но сега давајќи му контекст, смисла и значење во склад со вистинското учење на Црквата Христова.

Овој празник првично не се славел насекаде кај христијаните па можеби и затоа Ориген во својот трактат Цонтра Целсум, празникот Богојавление сеуште не го сврстува во бројот на Христијански празници. Но од втората половина на трети век па натака постојат повеќе сведоштва за славењето на празникот Богојавление (беседа на св. Григориј Неокесариски чудотворец (†270) и маченичките акти на св. Филип епископ Хераклиски (†304). Свети Ефрем Сирин (†373) во своите песни за Епифанија 6. Јануари, говори за Христовото Крштевање заедно со раѓањето и чудото во Кана Галилејска. Кај Етерија кон крајот на четвртиот век може да се забележи сведоштво дека во Ерусалим на 6. Јануари се слави споменот на раѓањето Христово одвоен од Богојавленијата а веќе во Апостолските установи направена е дефинитивна дистинкција на раѓњето Христово – Божик од Крштевањето Христово – Епифанијата и се слави на 25 декември.

Во контекст на датумот на славење може да забележиме дека од 4-ти век па натаму имало различни традиции кога се славел празникот Богојавление. Кога споменот на раѓањето Христово заедно со поклонението на Мудреците се издвоило од празникот Богојавленија, како посебен празник тогаш Раѓањето Христово – Божик заедно со поклонувањето на Мудреците од 6 јануари било трансверирано на 25 декември (датумите кои ги спомнуваме се по стар стил или по Јулианскиот Календар).

Нема сомнеж дека Божик се издвоил од празникот Богојавление најпрво на Запад а славењето на Божик Исток го примил од Запад, онака како што пак подоцна Запад од Исток го примил славењето на празникот Богојавление како спомен на крштевањето Христово, востановувањето на светата Тајна Крштение и јавувањето на Бог Троица. Потврда за тесната поврзаност и происход на празниците Богојавление и Раѓањето Христово – Божик имаме во црковните песни за овие празници. Пример за тоа е службата на девети час на навечерието на празникот Божик каде стои – „Се поклонуваме на твоето Раѓање Христе Покажи ни го и божественото Твое Богојавление”.

Генерално, може да заклучиме дека почнувајќи од втората половина на 4-ти и почеток на 5-ти век покрај низ цел Исток, славењето на празникот Богојавление со мали исклучоци се славел насекаде и на Запад. Сведоштва за традицијата поврзана со овој празник – осветување на води, имаме уште од 4-ти и 5-ти век кај свети Софрониј Ерусалимски и свети Јован Златоуст. Свети Јован Златоуст вели: Зошто ова е ден во кој Христос се крсти и ја освети природата на водата. Заради тоа на полноќ сите црпат и носат по домовите и ја чуваат цела година водата која се осветува на овој ден. Понатаму, св Јован Златоуст објаснува дека природата на оваа осветена вода е нерасиплива и таа ако се употребува дури и после неколку години е свежа и питка како изворска вода.

Како што видовме од сведоштвото на св. Јован Златоуст во старо време постоел обичај на осветување на Јорданските води а мнозина кои присуствувале на овој чин се капеле во Јорданските води кои на тој ден имале чудотворна и исцелителна моќ. Денес на навечерието на овој празник како и на самиот ден на празникот Богојавление се врши осветување на водите, а верните црпат и носат по домовите од осветените Богојавленски води од кои пијат и се мијат или попрскуваат во текот на целата година. Овие води како што веќе повеќепати напоменавме имаат исцелителна и чудотворна моќ а водата останува свежа питка и нерасиплива во текот на целата година.

Погоре веќе споменавме дека празникот Богојавление се нарекува уште и ден на Просвештение, па затоа во раната Црква постоела уште една традиција која се практикувала и била поврзана со овој празник. Следејќи го примерот на нашиот Спасител Христос, оние кандидати (катихумените) кои се припремале за да ја примат светата тајна Крштение и да станат членови на Црквата Христова се крштевале во предвечерието на празникот Богојавление. Крштевање на катихумени покрај на овој празник се вршело и на предвечерието на празниците Пасха – Велигден и Педесетница односно Духовден.

 

Богословското значење и содржина на празникот Богојавление

 

Господ Исус Христос според зборовите на светиот апостол Лука се крстил кога имал околу триесет години (Лк. 3: 23). Значењето на Христовото кршевање во реката Јордан од свети Јован Крстител, произлегува од фактот дека Господ Исус Христос снисходел да биде крстен како човек, иако него не му било потребно крстително очистување. Крстително очистување или покајното крштевање кое го проповедал Светиот Јован Крстител било за луѓето кои доаѓале ги исповедале своите гревови и добивале покајно или очистително крштевање (Мт. 3: 6). Наспроти тоа богочовекот Исус Христос никогаш не вкусил грев и Он е единствениот кој имал човечка плот-тело а бил без грев. Заради тоа се и зборовите Јованови кои ги упатил кон Исуса кога овој пристапил да биде крстен во реката Јордан:

Тогаш дојде Исус од Галилеја на Јордан при Јована за да се крсти од него. А Јован го одвраќаше, велејќи Јас треба од Тебе да бидам крстен, а Ти при мене ли-доаѓаш? Но Исус му одговори и рече Остави го сега тоа, зошто нам ни престои да ја исполниме секоја правда.Тогаш Јован Го остави.С(Мт. 3: 13-15)

Имајјќи го во вид богословското значење на овој празник а од друга страна знаејќи го местото и улогата и значењето на Свети Јован Крстител во Православната Црква, овој празник неретко се асоцира и поврзува со неговото име. За момент, односно накратко ќе споменеме неколку зборови и за овој пророк, претеча, крстител Господов и маченик. Кој бил овој божји угодник и како Бог го избрал да биде предвестител и претеча Христов.

Светиот Јован бил Христов роднина по тело, а неговото раѓање и мисија била објавена или пророкувана уште од старозаветните пророци Исаија и Малахија. Светиот пророк Исаија, претставувајќи го свети Јован како претеча или предвесник Христов вака го предвести неговото дело:

„Гласот на оној кој вика по пустината пригответе го патот на Господа израмнете ги патеките негови” (Ис. 40: 3).

Раѓањето на свети Јован е проплетено со многу чудеса. Едно од тие чуда е самото раѓање на претечата кое го навестил светиот благовесник – архангелот Гаврил. Според она што можеме да го најдеме како сведоштво во првата глава од Светото Евангелие според Лука, се вели дека во деновите на Цар Ирод живеел свештеник по име Захарија кој заедно со жената негова Елисавета иако праведни, Богобојазливи и Богољубиви биле бездетни. Бездетсвото во Јудејството се сметало како казна на родителите за нивната гревовност и неправедност и било голем општествен и социјален товар за оние кои го носеле тоа бреме (Лк.1:5-7).

Но еднаш кога според жрепката која ја фрлале свештениците, редот по Божјата премудрост паднална Захарија да влезе и покади на жртвеникот во Храмот, Захарија се соочил со Ангел Господов (благовесникот Гаврил). Ангелот му соопштил дека неговата молба е услишена и жена му Елисавета ќе роди син и ќе му стави име Јован и дека множина ќе се зарадуваат на неговото раѓање зошто ќе биде голем пред Господа и нема да пие вино ни сикер а ќе се исполни со Дух Свети уште од утробата на мајка си. Стариот Захарија несвајќајќи како тоа може да стане поради свесноста за староста негова и на неговата жена неповерувал и го прашал ангелот како може тоа да биде? Казната за неговото неверие била во тоа што Захарија онемел а говорот му се вратил дури откако Елисавета зачнала и го родила светиот Јован, она во кое што Захарија неможел да поверува. На Јовановото обрезание кое според Старозаветниот еврејски обичај се вршело во осмиот ден кога го запрашале Захарија како ќе се вика детето, Захарија на табла напишал „Јован му е името” и неговиот говор се повратил (Лк. 1: 8-64).

Светиот Јован водел аскетски живот, живеел во пустина по долниот тек на реката Јордан живеел во скромност и понизност, се хранел со скакулци и див мед. (Мт. 3: 4-6). Заради својот аскетски живот бил многу почитуван од евреите. Свети Јован Крстител завршил маченички по желба на Иродијада, царицата која често пати поради својот неморален живот била изобличувана од страна на Светиот Јован (Мт. 14: 1-11). Затоа што го сведочел и го подготвувал народот за доаѓањето и објавата на Месијата Господ Исус Христос Светиот Јован го нарекуваме Претеча или претходник како и крстител Господов. Црквата онака како што практикува во нејзиниот годишен богослужбен циклус споменот за св.Јован Крстител устроила да се слави наредниот ден по Богојавление на празникот Собор на Свети Јован Крстител.

Разбирајќи ја големината на овој Божји угодник кој живеел на преминот меѓу двата Завета, Стариот и Новиот и кој уште од утробата на мајка си бил избран да биде Претеча и Крстител Господов, расте човечкиот стремеж да се проникне и разбере Божјото чудесно устројство на овој свет, и Неговата чудесна промислата за домостројот на нашето спасение.

Мисијата на Светиот Јован Крстител кој проповедал покајно крштение и го најавувал почетокот на Христовото искупитено дело во целост се испонило со Крштението Христово и Богојавлението на Бог троица. Се исполнило Она што Свети Јован го навестувал со зборовите:

Јас ве крштевам за покајание со вода, но Оној што иде по мене е посилен од мене јас не сум достоен да му ги одврзам ремењата од обувките негови, Он ќе ве крсти со Дух Свети и со оган. Всушност додека Св.Јован Крстител го крштевал телесно Господ Исус Христос со вода, Господ Исус Христос го крстил Св.Јован Крстител со Дух Свети, онака како што Светиот Јован како претеча Христов го најавувал Христовото доаѓање. Светиот Јован Дамаскин проникнувајќи во тајната на Христовото крштевање вели дека Господ Исус Христос примил крштевање не затоа што Него му било потребно очистување ами во функција да, преку крштевањето со вода ја погреба човечката гревовност и се она што дојде преку стариот Адам, за да го исполни законот и да ни даде типос – модел за новозаветно Крштение.

На реката Јордан, Свети Јован Крстител сведочеше за Христа како за Јагне Божјо објавувајќи дека тој е ветениот и очекуван месија на Израилот. Ова сведоштво беше моментот кој требаше да се исполни, ова беше почетокот на Христовата спасителна мисија за исполнување на домостројот Божји за спасение на родот човечки. Ова беше и моментот кога за прв пат на човекот му беше откриена тајната над тајните, троединоста (Троичноста) на Бога, Бог еден во суштина а троичен во лица, Отецот, Синот и Светиот Дух. Синот се крштеваше, Светиот Дух во вид на гулаб слегуваше врз Христа а гласот на Отецот од небесата сведочеше за воплотеното Слово Божјо – Ова е мојот возљубен Син кој е По мојата Волја.

Со крштението Христово, со неговото погружување, водите Јордански биле осветени а преку тие води и целата природа била осветена, онака како што и денес се случува со водите кои се осветуваат за време на Големиот Водосвет кој се случува на празникот Богојавление. Кога во Јордан се крштеваше Господи, се покажа Троично поклонение: зошто, Родителскиот глас Те сведочеше Тебе, возљубен Син именувајќи Те, и Духот во вид на гулаб известуваше потврдување на зборовите. Тебе Кој се јави Христе Боже и светот го просвети, слава Ти.

На крајот како сублимат од досега изложеното, може да констатираме дека, празникот Богојавление неможе и нетреба да се сведува на проста традиција, формална оставшнина или вредност од минатото. Овој празник несмее да се перцепира во сферите на профаното и нецрковното. Празникот Богојавление во христијанската традиција има длабоки корени и духовни димензии. Празникот Богојавление како што видовме е многу повеќе од само една спектакуларна манифетација чиј централен момент по важност ќе биде фрлањето на крстот а краен и кулминирачки момент е херојското и витешко фаќање на истиот. Овој празник треба да се слави, почитува и негува богодолично, само во духот на христијанското правослвно предание и црковниот етос. Празникот Богојавление го актуелизира учењето на Цркавта дека нашата вера не е вера во некаков или некој апстрактен Бог. Нашата вера е вера во живиот Бог, кој дојде во светот, влезе во човечката историја и ја прими човечката природа – вооплотувајќи се, за на тоа подобно и човекот да може да стане Бог по благодат. Бог непрестанува да обитава во светот и неговото Богојавление или Богојавување христијаните го живеат во Црквата, го сведочат на секоја света Литургија собрани заедно околу Него, и нема да престанат да го искусуваат и вкусуваат се до неговото второ доаѓање.

Великиот Светител нам близок како духовен просветител во битолската Богословија, а на ширум православните познат како Свети Јован Максимович – епископот Шангајски во својата беседа за овој празник вели:

Секоја година на денот на Богојавление се објавува славата Господова, обновувајќи и потврдувајќи го се она кое беше исполнето со крштението Христово. Повторно, небото е отворено, повторно Светиот Дух слегува. Ние ова не можеме да го видиме со нашите телесни очи но можиме и ја искусуваме силата на овие чудеса. Со чинот или службата за осветување на водите, водите се осветуваат и преобразуваат и тие стануваат нераси пливи и свежи и питки за многу идни години.

Секоја Година Црквата Христова на овој празник, ги повикува сите нејзини чеда да ги отворат срцата подобно на отвореното небо и да го примат отаму Духот Свети кој слегува, а кој ги обновува, очистува, укрепува и преобразува нашите души и тела.

 

 

Користена Литература

* Свето Писмо на Стариот и Новиот Завет

* Миркович, Лазар, Хеортологија, САС-СП Ц, Београд, 1961.

* Керн, Архим. Кипријан, Литургика са Химнографијом и

Хеортологијом, Истина, Шибеник, 2003.

* Николаевич, Василие, Голем Типик, припремиле Прот. Ставрофор

Е. Бетински, САС на МПЦ-ОА, Скопје 2010.

* Типик Цариградски – Црковен Устав, превод Прот М.Штрбевски и

Прот. Ставрофор Е. Бетински, САС на МПЦ-ОА, Скопје, 2011.

* Епископ Николај, Охридски Пролог, I Дел, ДКЕ, Охрид, 2001.